‘Hoofdzaken’: hersen- en psychische gezondheid hoger op de agenda

Betere effectievere zorg is nodig voor aandoeningen waarbij de hersenen betrokken zijn. Die aandoeningen komen steeds vaker voor en zij hebben een enorme impact op de samenleving en de zorgkosten. Op 30 september wordt het Manifest Hoofdzaken aangeboden aan Koningin Máxima. De Hersenstichting, Mind en ZonMw roepen daarin alle betrokken partijen op tot samenhangend wetenschappelijk onderzoek en zorginnovatie om de groei in de aantallen patiënten te keren.

Eén op de vier Nederlanders lijdt op dit moment aan een aandoening waarbij de hersenen betrokken zijn, en dat aantal neemt toe. Er zijn veel van dat soort aandoeningen: van depressie tot dementie, van verslaving tot de ziekte van Parkinson, van epilepsie tot angststoornissen. Het zijn aandoeningen die veel persoonlijk leed met zich meebrengen voor patiënten en hun naasten. Ook de maatschappelijke kosten van mentale en neurologische hersenaandoeningen zijn enorm. Alleen al de zorgkosten bedragen 25 miljard op jaarbasis; de impact op arbeidsproductiviteit en de kwaliteit van de samenleving is nog veel groter.

Als we niets doen, zullen deze problemen in de komende jaren in ernst en omvang toenemen. Voor de ziekte van Parkinson wordt in de komende 20 jaar een toename met meer dan 50% verwacht, voor dementie een toename met 50% en voor depressie met 35%. En dan hebben we het nog niet over het groeiende aantal mensen met lange termijn problemen door COVID-19 (long COVID), waarbij ook de hersenen een belangrijke rol spelen. Door de toename van de aantallen patiënten groeit de impact op de kosten en de zorg. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid luidde onlangs nog de noodklok over de toekomstbestendigheid van de zorg, vanwege de stijgende kosten en krimpende beroepsbevolking. Die problemen worden mede veroorzaakt door de groeiende vraag naar geestelijke gezondheidszorg en zorg voor mensen met chronische hersenaandoeningen. Innovatie kan ertoe bijdragen dat de zorg doelmatiger wordt en dat de patiënt niet hoeft op te draaien voor de extra kosten.

Innovaties op grond van gedegen kennis kunnen helpen om het leven met deze aandoeningen te verbeteren en ze soms zelfs te genezen. Betere kennis van risicofactoren en vroege alarmsignalen maakt preventie dan wel een milder beloop mogelijk. Het wetenschappelijke onderzoek is echter versnipperd: meestal kijkt men naar een enkele aandoening. En dat is jammer, want aandoeningen waarbij de hersenen betrokken zijn, hebben vaak meer met elkaar gemeen dan je zou denken. Dezelfde genen en mechanismen kunnen betrokken zijn bij verschillende hersenaandoeningen, zeker in de psychiatrie. Betere kennis van fundamentele principes over de hersenwerking vormt de basis voor preventie en behandeling van alle hersenaandoeningen. Een krachtenbundeling, waarbij verschillende disciplines samenwerken om complexe hersenaandoeningen te begrijpen, is nodig om preventie en zorg op maat te kunnen bieden. Dezelfde behandelingen kunnen werkzaam zijn bij mensen met verschillende diagnoses, terwijl bestrijding van dezelfde risicofactoren veel verschillende hersenaandoeningen kan voorkomen.

Ook op de niveaus van beleving en samenleving hebben hersenaandoeningen veel met elkaar gemeen. Stigmatisering is helaas aan de orde van de dag bij psychische en neurologische aandoeningen. Klachten zoals prikkelgevoeligheid, gebrek aan energie, somberheid, moeite met concentreren en slaapproblemen zijn maar al te bekend en belastend voor patiënten met vrijwel alle hersenaandoeningen. Veel patiënten geven aan dat juist deze algemene klachten, veel meer dan aandoening-specifieke klachten, hun beletten om goed tot hun recht te komen. Je ervaart op vergelijkbare manieren moeite om mee te doen in de samenleving - misschien wel het belangrijkste aspect van gezondheid. Onderzoek naar betere behandeling van zulke veel voorkomende klachten kan de kwaliteit van leven voor patiënten aanzienlijk doen toenemen en hun maatschappelijk functioneren sterk verbeteren.

Kortom, er is veel werk aan de winkel voor wetenschappers in laboratoria en op straat, online en in spreekkamers van dokters en psychologen. Nederland mag zich gelukkig prijzen met veel expertise op al deze gebieden. Maar hun werk is nog te veel gericht op slechts één aandoening en continuïteit is lastig omdat budget voor onderzoek schaars is. Er is behoefte aan werk dat verschillende disciplines en praktijken verbindt, dat helpt om nieuwe inzichten te winnen waarmee we het tij kunnen keren. Er zijn multidisciplinaire consortia nodig met genoeg omvang en langetermijnfinanciering om wetenschappelijke kennis te vertalen naar de praktijk van preventie en zorg.  We kennen al grote programma’s op het gebied van kanker, hart- en vaatziekten en dementie. Hoog tijd dus om hersen- en psychische gezondheid snel aan dit lijstje toe te voegen.

Het Manifest Hoofdzaken vraagt aandacht voor deze problematiek en de gewenste oplossingen. Het is tot stand gekomen dankzij de bijdragen van onderzoekers uit diverse disciplines en ervaringsdeskundigen en roept op tot een nieuwe, duurzame en multidisciplinaire samenwerking in het onderzoek naar hersen- en psychische gezondheid. Op 30 september wordt het Manifest tijdens een bijeenkomst in Den Haag gepresenteerd en aangeboden aan Koningin Máxima. In het interview ter gelegenheid van haar 50e verjaardag gaf zij aan dat zij de komende tijd meer aandacht wil vragen voor psychisch welbevinden. Dit Manifest sluit daar van harte bij aan.

Namens de initiatiefnemers van Manifest Hoofdzaken: Hersenstichting, Mind en ZonMw

Iris Sommer, hoogleraar cognitieve aspecten van neurologische en psychiatrische stoornissen UMC Groningen

Jeroen Geurts, hoogleraar translationele neurowetenschappen en voorzitter ZonMw